De term leiderschap begint sleets te raken. Ik hoorde pas over een secretariaat, waar niet hard werd gewerkt, zeggen dat er meer behoefte was aan ‘leiderschap’. Hoe zit dat?
Ik kom zo nu en dan klanten tegen die ‘dienend leiderschap’ gebruiken als excuus om geen leiding meer te hoeven geven. Kortom, aan ‘leiderschap’ kunnen zoveel betekenissen gegeven worden dat het niet veel meer betekent. Toch opmerkelijk voor een verschijnsel dat al eeuwen is bestudeerd: we weten gewoon niet wat het is, al weten we er heel veel over.
Laatst stond ik in een boekwinkel van een Engelse universiteit voor een kast vol boeken over leiderschap. De schrik sloeg me om het hart; het ging alleen maar over groter worden, sterker, meer, beter, de baas zijn, winnen, scoren. Het was ongetwijfeld een bepaald type boekenkast, want werken over varianten als bindend, dienend, intuïtief, authentiek, inspirerend leiderschap waren er nauwelijks. Kortom, de kast leek in zijn eenzijdigheid een anachronisme, maar kennelijk is daar behoefte aan; in elk geval handel in.
Kerfstok
Leiderschap is net zo’n term als ‘openheid’, ‘integriteit’ of ‘respect voor de klant’. Ik ken niet één organisatie die niet van zichzelf zegt dat ze integer is. Maar wat dat betekent hangt helemaal van de cultuur van die organisatie af. In sommige organisaties is het integer om een collega te dekken wanneer die iets op zijn kerfstok heeft.
Als een externe onderzoeker bij een groep militairen of politieagenten probeert te achterhalen wie van de collega’s zich niet aan de instructies heeft gehouden, dan sluiten vaak de gelederen zich. Want daar heeft die buitenstaander immers niets mee te maken. ‘Dat regelen we zelf wel, we hebben onze collega’s harder nodig dan jou,’ is het devies. Dat is integer; je kunt van je collega’s op aan. Iemand die daartegenin gaat is een matennaaier, dat wil zeggen: niet betrouwbaar, niet integer. Het elkaar dekken kan overigens misdadige vormen aannemen, denk aan de katholieke kerk en het afdekken van kindermisbruik.
Onbetrouwbaar
Wanneer bij de belastingdienst een collega de boel niet volgens de regels afhandelt, kan die een berisping tegemoet zien en in ernstige gevallen moet die collega het veld ruimen. Door tegen het systeem en de afspraken in te gaan betoont hij zich onbetrouwbaar, niet integer. Integriteit richt zich daar niet op de collega’s maar op het onderliggende systeem. In de medische wereld kent men beide culturen, met daaruit voortvloeiende dilemma’s; een arts die een knoeiende collega eigenlijk zou moeten aangeven en dat ook wel wil als hij aan de patiënten denkt, maar het uiteindelijk niet doet om het aanzien van de beroepsgroep niet te beschadigen.
Arena
Je weet dus pas wat ‘integriteit’ betekent als de cultuur van de organisatie duidelijk is. Zo gaat dat ook bij leiderschap. Sinds onder meer het werk van de Amerikaanse onderzoeker Clare Graves (1914-1986), hoogleraar organisatiepsychologie in New York, weten we meer over organisatieculturen. Een organisatiecultuur is het type gedrag dat consistent is met een bepaald wereldbeeld.
Als het beeld van een organisatie is dat de wereld een arena is, waar alles dat de moeite waard is bevochten moet worden, vertoont de organisatie vechtgedrag. Als een organisatie ervan uitgaat dat de hele wereld een potentiële chaos is die bedwongen moet worden door regels en afspraken, vertoont de organisatie bureaucratisch gedrag. Als het wereldbeeld is dat de wereld één groot universum van mooie kansen is die verzilverd moeten worden, vertoont de organisatie competitief gedrag.
Karaktertrekken
Graves rangschikte een aantal culturen in volgorde van complexiteit. Hij kwam erachter dat er wereldwijd een beperkt aantal culturen beschikbaar lijkt, dat elke organisatie in principe al die culturen in huis heeft, maar dat er één of twee dominant zijn. Net als bij karaktertrekken in een individu: iedereen beschikt over allerlei karaktertrekken, maar een paar zijn dominant.
Wereldbeeld
Je weet pas wat ‘leiderschap’ in een organisatie betekent als je het wereldbeeld van de organisatie kent: de cultuur van die organisatie. Vaak zie je dat al aan de taal die gebruikt wordt, strijdtermen of systeemtermen, kansenjargon of vergadertaal, afdwingen of harmonie. De leider in een organisatie met vechtgedrag is de aanvoerder die ten strijde trekt, de leider in een competitieve organisatie is de kansenjager die succes beloont, de leider in een bureaucratische organisatie is de autoriteit die het systeem bewaakt. Zo zijn er meer bijna archetypische leiderschapsbeelden: de aartsvader in een familiecultuur, de herder in een zorgzame cultuur, de profeet in een intellectuele cultuur, enzovoort. Elk van die typen leiderschap heeft zijn voors en tegens, maar vaststaat dat een mismatch fataal is.
Slechte casting
Een strijdaanvoerder in een zorgzame organisatie, een systeemautoriteit in een competitieve omgeving – het is allemaal vragen om moeilijkheden, en fascinerend genoeg zijn er nogal wat organisaties die dat doen. Om een groep bureaucraten ondernemend te krijgen wordt er een kansenjager over hen aangesteld: dat leidt tot sabotage. Om een groep zorgzame vergaderaars op snelheid te krijgen wordt een vechtjas aangesteld: de tent loopt leeg. Om te benauwend familiegedrag tegen te gaan wordt een herder aangesteld: hij wordt verslonden.
Veel leiderschapsfalen is een gevolg van slechte casting, waar de organisatie als geheel minstens zoveel schuld aan heeft als de direct betrokkenen. Eerst serieus naar de cultuur kijken, die met respect bejegenen, en dan pas kijken wie daar leiding kan geven.
Zo bezien bedient de boekhandelaar met zijn eenzijdige leiderschapskast een groep studenten die een kennelijk voorliefde heeft voor de vechtende en kansennajagende culturen. Niet ongebruikelijk in een crisistijd.
Prof. dr. Jan de Vuijst is als hoogleraar verbonden aan de Masterclass Leiderschap van TIAS Business School. Tijdens deze opleiding ontdekt u welke leiderschapsstijl het beste bij u past en hoe u die effectief kunt inzetten voor het sturen van mensen en processen, het doorvoeren van veranderingen en het verhogen van de motivatie van uw medewerkers.
Afbeelding via Dashmote
