De een noemt het nieuw, de ander heeft het liever over moreel of verantwoordelijk leiderschap. Maar één ding hebben ze gemeen. Mensen vinden dat het anders moet. Ze willen leiders in de politiek en in het bedrijfsleven die niet alleen bezig zijn met macht of geld verdienen. Bestuurders moeten een duidelijke visie hebben, verbindend en integer zijn en vooral niet bang zijn om tegen de stroom in te roeien.
De roep om een ander soort leiderschap was er al, maar is door de coronacrisis versterkt. ‘De pandemie heeft als een soort vergrootglas gewerkt’, zegt Leen Paape, hoogleraar corporate governance aan de Nyenrode Business Universiteit. ‘We hebben vijftig, zestig jaar in een neoliberaal wereldbeeld geleefd. Dat heeft ons allerlei geneugten opgeleverd, zoals een hogere welvaart. Maar net als met ieder ander medicijn heeft het ook bijwerkingen. Een toenemende ongelijkheid bijvoorbeeld, maar ook de marktwerking in de zorg die tot uitwassen leidt. Of het klimaatprobleem, al zeggen sommigen nog steeds dat dat niet bestaat.’
Tekortkomingen genadeloos blootgelegd
Paape noemt de pandemie de ‘proof of the pudding’. ‘Al etend bleek dat veel ondernemingen die de afgelopen jaren floreerden de klap daarvan niet konden opvangen.’ Eerder liet de hoogleraar zich al kritisch uit over bedrijven die door private equity gefinancierd waren die vorig jaar plotseling de huur niet meer betaalden. ‘Genadeloos worden de tekortkomingen van de manier waarop we de samenleving hebben ingericht blootgelegd’, schreef hij in Management Scope. ‘Genadeloos wordt ook de manier van denken en reageren uitvergroot.’
Booking.com kreeg op LinkedIn van hem een veeg uit de pan omdat het concern over 2019 een miljardenwinst boekte en fors dividend uitkeerde, maar zich vervolgens wel voor steun meldde aan het staatsloket. Het regende reacties, de maatschappelijke verontwaardiging over de NOW-aanvraag van Booking was groot. Uiteindelijk zag het concern van de loonkostencompensatie af.
Klopt het wel wat we doen?
Ook de hoge bonussen voor de top van Ahold Delhaize en Flowtraders konden begin dit jaar op publiekelijke afkeuring rekenen. Terwijl beddenproducent Auping werd bejubeld toen die bekendmaakte de terecht ontvangen loonsteun terug te gaan storten. Het bedrijf vindt dat het geld beter aan andere ondernemers kan worden besteed.
‘Klopt het wel wat we doen?’ Dat is de centrale vraag die leiders zichzelf moeten stellen, zegt Alex Brenninkmeijer, lid van de Europese Rekenkamer en hoogleraar rechtsstaat aan de Rijksuniversiteit Utrecht. Hij schreef een boek over moreel leiderschap. Een van de centrale vragen daarin: ‘Kun je jezelf nog in de spiegel aankijken ’s ochtends? Of ben je zo hoog gestegen op de apenrots dat je de signalen dat er iets niet klopt niet meer oppikt? Of dat je ze wel hoort, maar er geen actie op onderneemt?’
Wereldwijde transitie naar een ander systeem
Net als Paape denkt Brenninkmeijer dat we in een overgangsperiode zitten. Die transitie is ook hard nodig, gelooft hij. ‘De mensen die nu aan de macht zijn worden steeds minder benaderbaar voor feedback. Dat zie je bijvoorbeeld in de toeslagenaffaire. Of in zoiets als het dieselschandaal bij VW en de fraude bij Pels Rijcken, een van de bekendste Nederlandse advocatenkantoren waar de topman miljoenen achterover blijkt te hebben gedrukt.’
Brenninkmeijer denkt dat dergelijke uitwassen veroorzaakt worden door het materialisme dat er door alle welvaart van de afgelopen jaren is ingeslopen. Ook noemt hij het individualisme, dat in het westerse deel van de wereld is doorgeschoten. ‘Dat is in mijn ogen ten koste gegaan van een waarde als bescheidenheid. Alles moet kunnen, we willen alles kunnen zeggen, zeker op de sociale media. Maar het leidt wel tot polarisatie en uiteindelijk tot het verlies van moreel besef. De vraag is: moet je datgene wat kan ook allemaal wīllen?’
Het grotere doel is er niet meer
Leen Paape zoekt de verklaring in het ontbreken van een gemeenschappelijk doel. ‘Na de oorlog wilden we maar één ding met zijn allen. Dat was de samenleving weer zo snel mogelijk opbouwen. Dat grotere doel is er nu niet meer. Er is door alle welvaart een zekere zelfgenoegzaamheid ontstaan. Dat heeft geleid tot een versplintering in de politiek, tot een polarisering van het publieke debat. En tot veel ongenoegen. Hoewel dat eigenlijk best gek is. Zelfs vorig jaar bleek uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau dat de meeste Nederlanders nog steeds behoorlijk positief zijn over hun leven.‘
Veranderingen gaan met horten en stoten
We zitten in een paradigma-shift zoals dat wordt genoemd. Maar naar welk systeem we precies op weg zijn, is nog niet duidelijk. Het moet in ieder geval duurzamer zijn, waardoor de klimaatverandering wordt gestopt. Het zou ook eerlijker moeten. De verschillende tussen arm en rijk zijn door de coronacrisis alleen maar gegroeid. ‘De belangrijkste vraag is misschien wel waarom we niet met zijn allen de verantwoordelijkheid voor het klimaat willen nemen’, zegt Brenninkmeijer. ‘En hoe ver reikt de verantwoordelijkheid van bedrijven in die discussie?’
Zijn Nyenrode-collega is hoopvol. Hij wijst op de trend in het internationale bedrijfsleven om niet langer alleen de maximale winst na te jagen. 200 grote Amerikaanse bedrijven, waaronder Apple, General Motors en CocaCola, beloofden in augustus 2019 om niet alleen uitsluitend de belangen van de aandeelhouders na te streven. Ze willen voortaan ook kijken naar andere stakeholders, zoals werknemers, klanten en de gemeenten waarin ze werken.
De praktijk is weerbarstig
In Europa staken CEO’s al eerder hun nek uit voor een andere aanpak. Paul Polman, de oud-topman van Unilever bijvoorbeeld. De oud-CEO van DSM, Feike Sijbesma, die zelfs de bijnaam ‘Nederlandse klimaatpaus’ verwierf. Of Emmanuel Faber van Danone, een ander lid van de invloedrijke club van bestuurders die bedrijven helpen om een meer duurzame koers te varen. Ze hadden geregeld contact en steunden en stimuleerden elkaar, schrijft het FD. Ze toonden lef.
Nieuwe generatie leiders denkt anders
Sommige van hen kregen het zwaar te verduren. Polman van Unilever stapte uiteindelijk na tien jaar onder druk van de aandeelhouders op. Zijn opvolger Alan Jope lijkt iets gematigder in zijn aanpak. Faber van Danone werd eerder deze maand door de commissarissen opzijgezet. Activistische aandeelhouders drongen aan op het vertrek van de topman omdat het rendement van het zuivelconcern te veel onder druk was komen staan. ‘De verlichte geesten die er zijn hebben het lastig, zegt professor Paape.
Ook Brenninkmeijer ziet nog veel weerstand. ‘Het is af en toe net de processie van Echternach’, zegt hij. ‘Twee stappen vooruit en dan weer een achteruit. In de politiek zie je dat de oude politiek nog in werking is. Dat zie je aan de kwestie Omtzigt. Maar ook aan zoiets als de bonnetjesaffaire.’
Toch klinkt ook in Den Haag de roep om een andere bestuursstijl steeds luider. De kritiek op Rutte’s aanpak kwam in de verkiezingscampagne bij voortduring terug. ‘Ik vond de uitspraken van Herman Wijffels in Buitenhof daarover heel treffend’, zegt oud-ombudsman Brenninkmeijer. ‘Onze overheid is nu gericht op sturen en controleren. Terwijl je misschien veel meer naar een soort holistische aanpak moet. Opener, meer gericht op samenwerken. Noem het feminien.’
Stoer hoe Ingrid Thijssen bij de werkgevers een andere koers inslaat
Paape ziet intussen in het bedrijfsleven steeds meer nieuwe vernieuwers opstaan. ‘Kijk naar Dimitri de Vreeze, de opvolger van Sijbesma bij DSM. Dat vind ik een moderne denker. Ik vind het ook heel stoer hoe Ingrid Thijssen, de nieuwe voorzitter van werkgeversorganisatie VNO-NCW een andere koers probeert in te slaan. Haar geluid wijkt behoorlijk af van dat van haar voorganger. Hans de Boer was toch vooral de spreekbuis van de grote bedrijven. Ook iemand als Marjan van Loon bij Shell vind ik een voorbeeld. Die probeert het bedrijf te veranderen van binnenuit.’
De weerstand is soms stevig, maar uiteindelijk is de ontwikkeling niet te keren, zegt ook Brenninkmeijer. ‘De jongere generatie denkt echt anders. Die is meer begaan met de wereld en het milieu. Ik zie wat dat betreft toch een hoop positieve initiatieven.’ Ook Paape wijst daarop: ‘Er is bijvoorbeeld een maatschappelijke BV in de maak. Verder hoop ik dat het kabinet een nieuw sociaal contract sluit met werkgevers en werknemers. Uiteindelijk kan Rutte het toch niet alleen.’
