Kim Iskyan, co-auteur van het gezaghebbende Doing Business with Russia, ziet nog veel beren op de weg voordat Rusland zich een echte vrije markt mag noemen. De Hollandse bloemenexporteur die voor vier ton het schip in ging, kan ervan meepraten.
Terwijl de chauffeur van een Nederlandse truck met bloemen en planten op een winterse dag in de file staat bij de Russische grens, ontdekt hij dat de temperatuur in zijn trailer snel oploopt. Om te voorkomen dat de kostbare lading verloren gaat, haalt hij de bederfelijke waar zo snel hij kan eruit. Zonder het te weten overtreedt hij daarmee de Russische douaneregels. Zowel de vrachtwagen als de lading worden ogenblikkelijk in beslag genomen. Vijf maanden lang onderhandelt de exporteur vervolgens met de douane over de hoogte van de boete. Dan stellen de Russen die eenzijdig vast op tachtigduizend dollar. Vrijwel gelijktijdig zetten ze de truck en de trailer te koop. De exporteur weet niet beter te doen dan de boete te betalen. Op dezelfde avond dat hij het geld betaalt (contant natuurlijk), wordt de vrachtwagencombinatie om onnaspeurbare redenen verkocht. Opbrengst: twintigduizend dollar, een zesde van de boekwaarde. De douaneautoriteiten beweren in hun recht te staan, omdat de wet bepaalt dat zij vijftien dagen na de aankondiging van de verkoop tot actie mogen overgaan. Lading weg, truck weg, trailer weg.
Maar dat is nog niet alles. In Nederland krijgt de exporteur een forse boete omdat hij bepaalde documenten niet kan overleggen: die zijn achtergehouden door de Russen. En tot overmaat van ramp moet hij ook nog eens extra huur betalen voor de trailer: zeshonderd dollar voor elke week tussen de inbeslagname en de gedwongen verkoop. Inmiddels beloopt de schade zo'n vierhonderdduizend dollar.
Ten einde raad wendt de exporteur zich tot de openbare aanklager in het betreffende district. Hij hoopt tegen de al te voortvarende douaniers een procedure te kunnen aanspannen. Justitie laat het echter bij een schrobbering; het enige wat de beambten te verwijten valt, is dat zij de verkoop een dag eerder hebben laten plaatsvinden dan gebruikelijk.
[P;Gogolesk]
Iedereen die wel eens zaken heeft gedaan met Rusland kan zulke verhalen vertellen. Het ene avontuur is nog 'gogolesker' dan het andere. Vijftien jaar na glasnost en perestrojka ligt voor buitenlandse ondernemers de weg naar Moskou nog steeds bezaaid met voetangels en klemmen. De hervormingen van de laatste jaren hebben nog lang geen wortel geschoten in de Russische samenleving. Op tal van terreinen is het proces nog volop gaande. “Veel schijnbare breuken met het verleden zijn niet meer dan krassen in het tafelblad,” stelt Kim Iskyan vast. Als directeur van Renaissance Capital, een toonaangevende Russische zakenbank die mag handelen op de beurzen van New York en Londen, kan hij het weten. Iskyan had onlangs een substantieel aandeel in de nieuwe editie van het gezaghebbende Britse handboek Doing Business with Russia.
Iskyan waarschuwt West-Europese ondernemers en politici tegen al te veel optimisme over het effect van de hervormingen die tot nog toe in zijn land hebben plaatsgevonden. “Op het eerste gezicht lijkt het Rusland van vandaag niet meer op dat van tien jaar geleden. Of je nu kijkt naar de zakenwereld, de politiek, de burgerrechten, de consumptie, de manier waarop mensen met elkaar omgaan of de geopolitieke omgeving – er heeft een revolutie plaatsgevonden. En er is geen enkele indicatie dat in de nabije toekomst het tempo van de veranderingen zal inzakken.” Maar onder de oppervlakte sluimeren allerlei onopgeloste spanningen die de komende jaren nog voor veel problemen kunnen zorgen.
De overgang van de strak geleide communistische economie naar de liberale markteconomie is nog allesbehalve voltooid. “De prijzenslag op de consumentenmarkt en het bestaan van een aandelenmarkt helpen om de illusie te wekken dat Rusland een markteconomie is. In feite is op een groot aantal terreinen van het Russische zakenleven het hele idee van een vrije markt non-existent,” aldus Iskyan. Nog steeds worden hele sectoren van de economie gedomineerd door monopolies die onder controle van de overheid staan. Waar dat niet het geval is, maakt een handjevol financieel-industriële conglomeraten de dienst uit. Nog steeds krijgen insiders met de juiste connecties volop kans voormalige staatsbedrijven te strippen alvorens ze weer te dumpen. Het onderliggende probleem daarbij is dat wetten en regels alleen selectief worden toegepast. Alleen wie in de gunst staat bij degenen die de wet moeten uitvoeren, profiteert van de Russische interpretatie van de vrije markt.
[P;Op de huid]
Zo kritisch als Iskyan is over de resultaten van het presidentschap van Boris Jeltsin, zo veel vertrouwen heeft hij in het leiderschap van diens opvolger, Vladimir Poetin. Anders dan veel Westerse waarnemers kent Iskyan geen twijfels bij de strakke hand waarmee Poetin het landsbestuur centraliseert en alle macht naar zich toetrekt. Het is zijn vaste overtuiging dat als de gouverneurs van de regio's en hun bureaucraten niet genoeg door het Kremlin op de huid worden gezeten, ze niet genegen zullen zijn hun medewerking te verlenen aan de noodzakelijke hervormingen. “Centralisatie van de macht is een kleine prijs voor economische groei.”
In het eerste jaar dat Poetin aan de macht is, heeft de overheid volgens Iskyan drastische stappen vooruit gezet. Het beleidsprogramma is ambitieus en veelvattend: de belastingen, de bureaucratie, de bancaire sector, de wetgeving. “Al met al is het niet minder dan de eerste serieuze poging sinds het Sovjettijdperk om de grondslagen van de economie structureel te veranderen.”
Er hangt dan ook veel van af. Weliswaar leefde de Russische economie na de rampzalige jaren 1998 en 1999 vorig jaar weer enigszins op, maar daarmee is nog niet gezegd dat die lijn kan worden volgehouden. De economische groei waarvan in het jaar 2000 sprake was, werd immers grotendeels gevoed door tijdelijk hogere inkomsten uit de olie-export en een stevige devaluatie van de roebel, die – gezien de rampzalige gevolgen voor de koopkracht van het overgrote deel van de bevolking – niet gauw voor herhaling vatbaar is. Wanneer er nu geen significante vooruitgang wordt geboekt bij het implementeren van de al langer voorgenomen structurele hervormingen, is de vaart er even snel weer uit.
[P;Lakmoesproef]
Een belangrijke uitdaging voor de Russische economie is volgens Iskyan het uitroeien van het idee dat het nuttig is om zuinig te zijn met informatie. In het Westen twijfelt niemand eraan dat kennis macht is, en dat een grotere informatiestroom leidt tot meer kansen voor iedereen. In Rusland echter heeft een autoritair bewind decennialang het ideaal van transparantie ondermijnd, zodat nu het tegenovergestelde voor waar wordt gehouden: “Hoe minder informatie voor de burger, hoe meer macht voor de happy few.”
Als bankier beschouwt Iskyan de hervorming van de financiële sector als een lakmoesproef voor het bewind van Poetin. Het bestaande systeem biedt banken en andere instellingen de mogelijkheid om cijfers als waarheid te presenteren terwijl die in feite weinig meer dan leugens zijn. “Als het Kremlin de politieke wil kan opbrengen om de financiële wereld een regime van werkelijke transparantie op te leggen, is dat het beste bewijs van een nieuwe houding tegenover transparantie van de economie – en de Russische samenleving als geheel.” Dat Poetin bezig is in één moeite door de Russische media aan banden te leggen, lijkt de directeur van Renaissance Capital niet te deren.
[P;Wijze lessen]
Behalve de analyses van Iskyan – en bijdragen van andere deskundigen – vonden ook de wederwaardigheden van de gestrande Nederlandse bloemenexporteur hun weg naar de kolommen van 'Doing Business with Russia'. Dan Brennan van het Britse blad Russian Customs News vertelt ze met smaak na in een even vermakelijk als instructief hoofdstuk over de eigenaardigheden van de Russische douane. Hij distilleert er een aantal wijze lessen uit voor iedereen die wel eens met de gedachte speelt de autoriteiten een proces aan te doen.
Hoe moeilijk het ook valt, adviseert hij, zorg altijd dat je de grote lijnen in het oog houdt. Op de lange duur zou het voor de handel van de bloemenexporteur beter zijn geweest als hij zijn verlies had genomen. Laat die lading maar verrotten, accepteer de Russische wet naar de letter, voer de onverkoopbaar geworden spullen gewoon in en probeer de schade te verhalen op je verzekering. Alles liever dan een claim tegen de Russische douane. “De autoriteiten zouden met alle vormen van genoegen het schadeformulier hebben voorzien van de vereiste stempels en handtekeningen.”
De Nederlandse handel laat zich ondertussen niet op de kop zitten. Volgens de recentste cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) groeit onze export naar Rusland jaarlijks met meer dan 50 procent. Hetzelfde geldt voor de import. Met een aandeel van ruim 5 procent in de Russische export staat ons land nu op de vierde plaats in de ranglijst van handelspartners. Van de EU-lidstaten scoort alleen Duitsland hoger.
Marat Terterov en Kim Iskyan, Doing Business with Russia. Kogan Page, Londen. ISBN 0-7494-2460-5. Prijsindicatie: £ 40,-. Verschijnt zomer 2001.
