Praat me niet over charisma. Ik wou dat de beroemde socioloog Max Weber een tikkeltje rationeler was geweest toen hij charismatische mensen beschreef als ‘buitengewoon en begiftigd met bovennatuurlijke, bovenmenselijke of op zijn minst specifiek uitzonderlijke krachten of kwaliteiten’. Alsof hij in het wilde weg aan het fantaseren was.
In werkelijkheid zijn veel mensen die als charismatisch worden bestempeld ook behoorlijk narcistisch, met een overdreven gevoel van eigendunk. Ze komen arrogant over en kleineren mensen, die ze ook nog eens als minderwaardig beschouwen. In de context van interpersoonlijke relaties hebben ze de neiging om gesprekken te overheersen en hebben ze geen empathie. Zeg nu eerlijk, is dit écht een aantrekkelijk plaatje?
Narcistische leiders en groepsdenken
Helaas, charismatische leiders gedijen prima in deze wereld, gesterkt door beïnvloedbare volgers die mensen zoeken die ‘bescherming’ bieden. Het is zichtbaar in het bedrijfsleven en momenteel vooral in de politiek, waar narcistische leiders het opmerkelijk goed doen.
Soms is er maar heel weinig voor nodig om iemand als charismatisch te bestempelen. Een positie van macht en autoriteit kan al voldoende zijn. Macht kan een vreemd magnetisch effect hebben.
Het is al even terug dat we rond vuren dartelden, bang voor de beesten die ons zouden kunnen opeten, maar de fineer van beschaving is verrassend dun. In stressvolle situaties laten we gemakkelijk onze kritische vermogens los en plaatsen we autoritaire figuren op een voetstuk. Waarbij we als het ware terugvallen op de vroege ouder-kinddynamiek.
Helaas kunnen narcistische leiders gebruikmaken van de angsten en onzekerheden van mensen om consensus te forceren over bizarre ideeën. In groepsdenken kunnen goedbedoelende en zelfs intelligente mensen irrationele en soms amorele beslissingen nemen om in een groep te passen, zelf beïnvloed door een overtuigende leider.
Extreme vormen van groepsdenken
De bestorming van het Capitool van de Verenigde Staten in januari toonde aan hoe extreme vormen van groepsdenken – zoals de valse bewering van de Republikeinen dat de voormalige Amerikaanse president Donald Trump de laatste verkiezingen verloor door kiezersfraude – zelfs kunnen escaleren tot massahysterie.
We moeten op onze hoede zijn voor mensen die als charismatisch worden bestempeld
We kennen allemaal de excessen en de namen die daarbij horen. Maar zeg eens eerlijk, ken jij de naam van een recente president van Zwitserland? Een land dat over het algemeen als voorbeeldig wordt beschouwd.
Ik schaam me om te zeggen dat ik de naam Guy Parmelin niet kende totdat ik die googelde. Sinds de jaren 1850 rouleren Zwitserse presidenten jaarlijks en de huidige, Parmelin, komt over als een ingetogen en afgemeten, je zou zelfs kunnen zeggen onopvallende leider. Inderdaad, zoals een van zijn voorgangers een paar jaar geleden grapte: “We werken heel hard om zo saai te zijn… Saai kan goed zijn.”
Een nieuw onderwijsparadigma
Het komt erop neer dat we op onze hoede moeten zijn voor mensen die als charismatisch worden bestempeld. Weber, die socioloog aan het begin van dit artikel, besefte niet dat veel charismatische leiders zijn zoals de mythische Icarus, die te dicht bij de zon vliegt.
Een goede en rechtvaardige samenleving en dito bedrijfsleven wordt gevormd door mensen die bezorgd zijn om de waardigheid van anderen en het welzijn van het geheel. Wat volgens mij nodig is om daar te komen, is niets minder dan een onderwijsparadigmaverschuiving. Een robuust programma van op waarden gebaseerd onderwijs, om morele en intellectuele verfijning bij te brengen.
De huidige traagheid en het conservatisme van school- en universitaire systemen werken echter niet mee. Het dalende prestige van het lerarenberoep evenmin. Een nieuw paradigma kan hen de uitdagingen bieden waarnaar ze op zoek zijn.
Op waarden gebaseerd onderwijs
Een innovatief onderwijscurriculum voor de jongere generatie moet gericht zijn op karakterontwikkeling. Het is belangrijk dat docenten emotionele intelligentie bij hun leerlingen stimuleren en hun kritisch denken, gevoel van onafhankelijkheid en liefde voor vrijheid bevorderen.
De jongere generatie moet vertrouwd raken met de onderlinge afhankelijkheden van de wereld waarin ze leven. Dit houdt in dat ze de rol van bewaker van onze planeet omarmen en zich inzetten om een betere plek voor iedereen te creëren. Jongeren moeten begrijpen hoe persoonlijke, lokale en regionale zorgen verband houden met de wereldwijde uitdagingen van vandaag. Ze moeten worden blootgesteld aan een complex ethisch dilemma.
Studenten moeten ook vertrouwd raken met vraagstukken op het gebied van rechtvaardigheid, eerlijk proces en gelijkheid. En waarschuw ze bovendien voor de verraderlijke effecten van corruptie, hebzucht en buitensporig materialisme.
Nieuwe onderwijsmethoden
Naast de hierboven beschreven burgerschaps-, sociale en morele vorming, zou culturele vorming dit karakterontwikkelingsprogramma completeren. Deze verschillende componenten zijn allemaal fundamenteel voor het succes van goed functionerende, democratische samenlevingen en kunnen het tegengif zijn tegen charismatische verkopers van een giftig goedje.
Om succes te garanderen, moet het leren van bovenaf worden vervangen door een participatieve benadering die inventiviteit en nieuwsgierigheid bevordert. De meest effectieve methoden zijn een combinatie van directe instructie, ervaringsactiviteiten, rolmodellering, groepsdynamiek, psychodynamisch-systemische reflectie en gedragsbekrachtiging.
Kortom, dit soort leerplannen zal de jongere generatie helpen de probleemoplossende vaardigheden te verwerven die nodig zijn om doordachte keuzes te maken in deze eeuw.
De weerstand tegen verandering zal aanzienlijk zijn. Maar het is de moeite waard die weerstand te overwinnen als het doel is om een betere samenleving voor iedereen te creëren en om te voorkomen dat narcistische leiders en de kwalen van groepsdenken de overhand krijgen.
