Dit artikel is oorspronkelijk gepubliceerd op 20 mei 2020
De wereld is door de coronapandemie even tot stilstand gekomen. De natuur krijgt weer wat meer ruimte, vogels zingen volop hun lied. Zelfs seismologen meten minder vibraties die normaal veroorzaakt worden door bijvoorbeeld trein- en vrachtverkeer. Maar hoeveel van die stilte beleef jij, als je vanaf de keukentafel je team probeert te motiveren, met op de achtergrond al je ‘lockdowngezelschap’? Krijg die kids of die kat maar eens stil.
Terwijl juist die stilte ontzettend heilzaam kan zijn. Executive coach Karin Raes adviseert niet alleen bedrijven over bijvoorbeeld vitaliteit, ze organiseert ook stilteretraites voor topbestuurders en ondernemers. ‘Dat proces ondersteunen we met gezonde voeding. Maar stilte is ook een soort voeding. Het kan, net als bij wat je eet, je lichaam opschonen, waar lawaai juist vervuilt.’
De WHO heeft excessief geluid bestempeld als een risico voor de volksgezondheid. De gezondheidsorganisatie heeft lawaai zelfs een ‘moderne plaag’ genoemd. Uit onderzoek, recent bijvoorbeeld van het Universitair Medisch Centrum van Mainz, blijkt dat lawaai de bloeddruk verhoogt en mogelijk zelfs het dna kan beschadigen, met kanker als gevolg.
Verlamt door stress
Nu is lawaai niet altijd te vermijden. Maar bewuster omgaan met stilte kan veel voordeel opleveren. De Franse neurowetenschapper Michel Le Van Quyen heeft dat aan den lijve ondervonden, toen hij op een dag ineens wakker werd met een aangezichtsverlamming. De oorzaak: stress. In zijn boek Wat stilte met je hersenen doet beschrijft hij hoe hij door die verlamming moest leren om zijn lichaam te ontspannen. Hij koos voor zenmeditatie.
Waar je misschien denkt dat je brein bij rust in een soort sluimerstand gaat, is het tegenovergestelde het geval. De energie die in rust wordt verbruikt, komt overeen met bijna tachtig procent van het dagelijkse energieverbruik van de hersenen, schrijft Le Van Quyen.
Rempedaal
De heilzame werking van stilte op het lichaam zit hem in de fysiologie van het perifere zenuwstelsel, zeg maar het elektriciteitsnet dat van je hersenen door je hele lichaam gaat, tot je organen en allerlei weefsels. Dat systeem bestaat dan weer uit het een sympathisch en een parasympathisch stelsel. Het ene is het gaspedaal voor bijvoorbeeld het uitsturen van hormonen, het andere de rem. Die rem zorgt dat de vitale functies weer op kracht kunnen komen, je lichaam ‘normaliseert’. Je hartritme, je ademhaling, je bloeddruk. Stressen we langdurig, dan raakt het systeem in de war, en werkt de rem niet meer zo goed.
Leiders zijn bezig met en voor anderen. Maar kom ook eens terug bij jezelf, wat is voor jou écht belangrijk?
Stilte, te ‘verzilveren’ via bijvoorbeeld meditatie en ademhalingsoefeningen, houdt dat systeem in goede conditie.
Niks moeten
Maar wat is stilte? Voor Karin Raes betekent het tot rust komen. ‘De insteek van een retraite is: je hoeft niks. Dat niets moeten, is cruciaal. In het dagelijks leven, in je werk als leider, ben je verantwoordelijk voor iedereen in je organisatie. Het is opmerkelijk, want waar mensen juist voor zichzelf komen in een retraite, zie je dat ze de eerste dagen onbewust toch rekening houden met elkaar. We zijn sociale wezens en passen ons onbewust aan aan wat anderen van ons verwachten. Bij een retraite gaat het erom dat je een aantal dagen alleen doet wat jij zelf wilt. Nou ja, behalve praten dan’, zegt Raes lachend.
‘Je komt terug bij jezelf, bij wat voor jou nou écht belangrijk is. Zeker voor leiders is dat essentieel. Juist zij zijn bezig met en voor anderen.’
Hans Frints, adviseur leiderschapsontwikkeling bij TwynstraGudde, ziet dat ook bij zijn cliënten, veelal senior professionals die hij onder meer begeleidt in het programma On Purpose, gericht op bezielend leiderschap. ‘Het is de mens eigen om te reageren op prikkels en te voldoen aan verwachtingen. Als die prikkels en verwachtingen niet meer aan de orde van de dag zijn, dan komt wat voor jou belangrijk is duidelijk naar voren.’
Zweverig
Frints kwam daar zelf achter toen hij als dertiger door een zware periode ging. Een goede kennis adviseerde hem om te gaan mediteren. Met enige scepsis probeerde hij het uit. ‘En het voelde goed.’ Dezelfde scepsis ziet hij bij leiders die bij TwynstraGudde aankloppen. ‘Veel managers zijn meer actiegericht, van het handelen. In een sessie vraag ik deelnemers soms om een “ontspanningsoefening” te doen. Die term is vaak wat toegankelijker. Na een kwartiertje zeg ik: nou, jullie hebben net gemediteerd. Dan wordt er misschien wat gemord, wat gelachen, maar komt ook het besef: goh dat was best prettig.’
Mediteren kan je zweverig vinden, maar Frints ziet ook dat er met de jaren steeds meer bewijs is gekomen dat het een positieve impact heeft, op je geest en dáárom op je lichaam. Die twee zijn immers één. ‘Het is al in de jaren 80 uit de religieuze sferen gehaald. Mensen als Deepak Chopra en Jon Kabat-Zinn zijn voor mij een enorme inspiratie, omdat zij de wetenschapswereld en het mystieke bij elkaar brachten. Zo is ook mindfulness ontstaan. En nu zie je dat dit soort mindfulness steeds meer een wetenschappelijke basis krijgt. Hoe dit soort technieken je hersenen veranderen, je cholesterol verlagen. En dat maakt de drempel ook voor managers lager.’
Tegenwicht bieden
Nu het crisis is, is de druk op iedereen hoger. Frints: ‘Je wordt nu enorm gevoed met signalen die je stresssysteem prikkelen. Je balans tussen privé en werk is misschien zoek, je werkt vaker in de avond door. Er is heel veel buzz, het gevaar is dat je daarin gevangen raakt. Iedereen weet dat stress, druk, je enorm gefocust kan maken. Maar je bewustzijn vernauwt ook. Wat dan slecht gaat, wordt heel overheersend, en dat werkt weer verlammend. Daarom is het belangrijk om jezelf uit dit soort impulsen te trekken. Om dat te doen, moet je je er bewust van zijn. Beseffen dat dit met je gebeurt.’
En hoe je dat doet? Via stilte. Contemplatie. Rust. ‘Dat stukje bewustzijn is als leider je verantwoordelijkheid. Pas als je het zelf waarneemt, kun je bijsturen.’
Om je te ontworstelen aan de verschillende prikkels, moet je heel bewust tegenwicht bieden, benadrukt Frints. ‘Je moet een gezonde discipline hebben. Plannen dus. En hou het laagdrempelig. Ga wandelen. Start en eindig je dag met mediteren. Download bijvoorbeeld een van de vele meditatieapps, en luister tien minuutjes naar zo’n rustgevende stem. Dan gebeurt er fysiek echt iets met je. En dat is dezelfde tijd dat het je kost om thee te zetten.’ Daar zit dan ook vaak de paradox. Frints: ‘Mensen die het hardste nodig hebben, zeggen meestal dat ze er geen tijd voor hebben.’
Gezonde gewoontes
Verkijk je er niet op. Ook als je nu, in de coronacrisis, niet in de frontlinie zit, moet je herstellen, zegt Raes. ‘Natuurlijk heeft corona een grote impact, mensen maken zich zorgen. Over hun familie, over de crisis. Over hun bedrijf.’
Tegelijkertijd ontwikkelen zich net zo goed heel gezonde gewoontes: ‘We gaan wat vaker naar buiten, lopen een rondje, nemen pauze. Het zou mooi zijn als dat soort gewoontes blijven. Daar moet je ruimte voor maken in je agenda.’
Stilte kun je overal opzoeken, vooral bij jezelf. Maak daarnaast goede afspraken met je gezinsleden, ‘zeker nu we allemaal wat lang op elkaars lip zitten’, aldus Raes. Gebruik bijvoorbeeld de slaapkamer als stilteruimte. Desnoods het toilet. ‘Of ga de natuur in.’
Het begin is er in ieder geval. Dat is mooi. Frints: ‘Dit zijn lifestyle changes. Die hebben tijd nodig.’ Vaak hebben mensen die starten met meditatie daarom in het begin begeleiding nodig. ‘Het is net als met fietsen. Bovendien is stilte ook heel confronterend. In eerste instantie ervaren mensen soms best heftige emoties. “Dank je de koekoek” denken ze misschien dan, maar als iemand je helpt vol te houden, dan zul je de voordelen merken. En dat gebeurt alleen op langere termijn. Evalueer dan ook nooit individuele meditaties, maar kijk over een langere periode, wat er veranderd is.’
Kompas
Maar hoe maakt stilte je dan een betere leider? Stilte is niet alleen stressverlagend en helpt je om uit de waan van de dag te komen. Het helpt je ook je kompas terug te vinden, legt Raes uit. ‘Het gaat dan niet alleen om weten wat belangrijk is, maar vooral dat je het vóelt. Een deelnemer van een retraite zei bijvoorbeeld tegen me dat ze daardoor weer haar innerlijke stem kon horen. Als je alle drukte het zwijgen op kunt leggen, geeft dat meer gezonde focus. En kan jij beter je koers bepalen.’
Het gaat niet om een rationele beslisboom, waarbij je elke optie afweegt, maar een intuïtieve
Vanwege corona doet Raes voorlopig even geen retraites. ‘Ik zal eerlijk zijn, ik geloof ook niet dat je zoiets online kunt doen. Videobellen vreet energie. Je kunt niet al je zintuigen gebruiken, terwijl dat in zulk contact zo belangrijk is. Maar je kunt wel zelf tijd nemen voor stilte. Ik zelf mediteer elke ochtend. Dat ochtendritueel sluit ik af met een vorm van beweging, yoga bijvoorbeeld. Dat werkt versterkend. Wat in je hoofd zit, komt zo in je lijf, als gevolg van de werking van ons senso-motorisch zenuwstelsel. Als je mediteert, met aansluitend bijvoorbeeld yoga – zonder onderbreking – dan herstelt de verbinding tussen lichaam en geest zich. Wat tijdens het mediteren in je bewustzijn is gekomen, beklijft door beweging. Het wordt opgeslagen in het celgeheugen van je lichaam. Door stilte leer je dus je “body wisdom” te gebruiken. Je lichaam is uiteindelijk een betere graadmeter dan je brein.’
Impulscontrole
Dat ‘voelen’ herkent Frints. ‘Een gemiddelde leider die bij ons binnenkomt, trilt op spanningsstandje 10. Dat moet minstens naar een 6. Ze moeten tot rust komen, vertragen. Door te wandelen, yoga te doen. Als je die rust vindt, worden vaak veel dingen duidelijk. Dat is moeilijk uit te leggen. Het gaat dan niet om een rationele beslisboom, waarbij je van a naar b gaat, elke optie afweegt. Dit is een intuïtieve manier van “weten”.’
Bovendien ontstaan de beste ideeën als je ontspannen bent. Onder de douche bijvoorbeeld. Frints: ‘Je hersenen staan dan als het ware in een andere frequentie. Neuropsychologisch is er veel bekend over wat er met je hersenen gebeurt als je mediteert, in je prefrontale cortex. Daar zit je executive center, het gebied waar je impulscontrole zit. Als je boos bent, voel je dat dus ook. Omdat je het voelt, kun je er ook los van komen. Dat doet mediteren: het helpt je overzien, en niet overgenomen te worden door emoties.’
Beslissen
Door even niet te denken, echte ínnerlijke stilte, kan je tot andere inzichten komen, wat helpt om knopen door te hakken. Raes: ‘Een cliënt liep bijvoorbeeld al een tijd te dubben, wat hij nou met zijn werk wilde. Tijdens een retraite werd hem duidelijker dat hij echt iets anders wilde doen. Daarop heeft hij zijn directiefunctie neergelegd en is gaan ondernemen.’
Maar veel vaker gaat het om de kleinere veranderingen, ziet Frints. ‘Je wordt aardiger voor je vrouw’, zegt hij lachend. ‘Velen zijn begripvoller voor hun medewerkers. Of zeggen bij een moeilijke kwestie misschien wat sneller: “jongens, ik denk er nog een dagje over na, jullie horen het morgen”.’
Zo brengt die stilte, de focus, je als leider in contact met je gevoel. ‘Relatief kleine aanpassingen, kunnen zo grote impact hebben.’ Als er hele nare stappen gezet moeten worden, houdt het je menselijk.
Talking stick
Door zelf meer stilte in acht te nemen, ben je je dus ook bewuster van wat er speelt bij anderen. Ga na hoe het gaat, zeker nu. Raes: ‘Vraag daarnaar, nodig je mensen uit tot zo’n gesprek. Nodig hen uit om eerst even stil te zijn om antwoord te geven op die vraag. En wees dan zelf ook stil. Geef niet zelf het antwoord.’
De zogeheten talking stick is een goed hulpmiddel. ‘Zo’n praatstok vereist dat je eerst stil bent. Dat zorgt ervoor dat je voelt wat echt belangrijk is, alleen het essentiële breng je in. Maar je kunt ook simpelweg tijdens vergaderingen korte stiltepauzes te nemen. Een moment om te voelen “waar zitten we nu”, zodat je weer gefocust verder kan.’
Voorbeeld
Stilte zelf in acht nemen, is één ding. Maar hoe krijg je je team aan ‘stilte’? Frints vraagt zich af in hoeverre dat kan. Leiderschap gaat over voorgaan, zegt hij. ‘Er gaat enorm veel werking van uit als je zelf rust neemt. Zelf dus niet om 21.00u nog een mail stuurt.’
Als leider kun je ook het goede voorbeeld geven door bijvoorbeeld voor een meeting een moment stilte te nemen. Raes: ‘Ga bij jezelf dan heel goed na, “hoe zit ik in de wedstrijd”, “wat staat mij te doen?” Zo ontwikkel je focus. Dat maakt het overleg een stuk effectiever.’
‘Bovendien hebben we vaak de neiging om onze agenda’s heel strak in te plannen, merkte ik zelf ook als leidinggevende. Als je 5 of 10 minuten neemt tussen gesprekken, houden jij én je team meer tijd over uiteindelijk: door die reflectietijd weet je weer wat belangrijk is. Dat maakt je doelgericht en efficiënter. Het leidt tot betere kwaliteit, en bovenal tot meer voldoening en geluk.’
