De eurocrisis wordt maar niet bezworen en steeds meer analisten houden serieus rekening met een nieuwe recessie. Niemand weet exact wat er gaat gebeuren. Wat dan de richtingsbepalende ontwikkelingen in onze economie zijn? Een overzicht in tien vragen.
1. Hoe staat het ervoor met dat zo belangrijke sentiment?
Een negatieve spiraal dreigt werkelijkheid te worden. Het consumentenvertrouwen daalde nog nooit zo hard als gemeten over de laatste twee maanden. Ook de producenten zien het nog steeds somber in. Deze twee sentimenten dreigen elkaar nu te gaan versterken, zodat ze elkaar verder naar beneden gaan trekken. Hierdoor zullen de bestedingen van de consumenten verder dalen, al is het maar omdat zij hun aandelen in waarde zien blijven dalen. Maar ook de investeringen van het bedrijfsleven gaan naar een lager niveau. Via het sentiment dreigt de eindeloos voortslepende eurocrisis alsnog over te slaan naar de echte economie.2. Maar de Nederlandse economie herstelde zich toch? Hoe zit het dan met dat herstel?
Dat de Nederlandse economie opkrabbelde heeft alles te maken met onze export. Die is sterk afhankelijk van de zich sinds 2009 herstellende wereldhandel. Terwijl exporterende bedrijven groeiden, bleven bedrijven die afhankelijk zijn van de Nederlandse markt achter. Maar nu wordt dat herstel bedreigd. De wereldhandel zwakt af, omdat de groei in Azie, Amerika en in Europa gaat afzwakken. Helaas is onze economie nog steeds erg afhankelijk van de export, zodat het vooruitzicht somber is.
3. Wat is dan de rol van de Nederlandse consument in het economisch herstel. De werkloosheid is nog laag en de cao-lonen stijgen gewoon door. Kan die dan niet een zetje geven?
Dat lijkt logisch. Maar dan komt dat negatieve sentiment weer om de hoek kijken. Nederlanders vertrouwen het niet, vrezen werkloosheid en lezen de berichten dat de koopkracht volgend jaar voor het derde jaar op rij zal dalen. Daarnaast verkeren we in onzekerheid over de toekomst van het pensioenstelsel en lukt het bijna niemand nog een huis te verkopen. De Open Huizen Dag van afgelopen zaterdag liet een triest record registreren. Er kwamen 95.000 bezoekers kijken naar 56.000 woningen. Ter vergelijking; in 2008 waren dat 150.000 potentiële kopers op 35.000 huizen. Dus sparen we veel. In de eerste helft zelfs 2,5 procent van het beschikbaar inkomen. Een stijging van een vol procentpunt. We potten op want we willen anticiperen op slechtere tijden. Dat doen we ook door onze schulden te verminderen. We lenen steeds minder om onze wasmachines en auto’s te kunnen aanschaffen. Onze uitgaven dalen per saldo en dus trekt de Nederlandse consument de groei niet aan, maar zorgt eerder voor een verminderde vraag.
4. Wat doen bedrijven dan om de groei te trekken?
Niet zoveel. Zij zien dat de consumenten het niet vertrouwen. Producenten zijn somber. In de detailhandel zijn de pessimisten in de meerderheid. Ook in de bouw is er weinig geloof in de toekomst. En in die sectoren waar de optimisten nog de overhand hebben, zien zij hun meerderheid gestaag krimpen.
De pessimisten zien dat er geen vraag is vanuit de Nederlandse consument. Zij zullen dus niet snel grote investeringen gericht op groei plegen. Toch is het laatste cijfer nog niet in de analyse meegenomen. En dan is er perspectief. Onverwacht. Hoewel de pessimisten nog in de meerderheid zijn steeg het producentenvertrouwen in september flink, van -3,3 tot – 0,5. Toch blijft het somberen in algemene termen. Eerder zagen we al dat ook de export een stapje terug gaat doen. Ook geen reden voor ambitieuze en dure investeringen. Wel is er een klein lichtpuntje. De meeste bedrijven hebben na het uitbreken van de crisis hard gesaneerd en zijn voldoende winstgevend. Hierdoor is er wel ruimte voor vervangingsinvesteringen. Maar die zijn onvoldoende om die vurig gewenste groei te bewerkstelligen.
5. Moet de conclusie dan zijn dat een nieuwe recessie een kwestie van dagen is?
Het lijkt erop. Maar met een slag om de arm. Een recessie is in de definitie van economen een periode van krimp die minimaal twee opeenvolgende kwartalen duurt. Zover is het nog niet. Wel zijn er tekenen. De (maak)industrie kromp een pietsie in het tweede kwartaal. Nu is dit op zichzelf onvoldoende voor de hele economie om te krimpen, maar uit eerdere crises weten we dat een recessie meestal begint met een krimpende industrie. Ondernemers hier zijn somber over de voorraden, die vinden ze te hoog in relatie tot de vraag. Naar alle waarschijnlijkheid gaan ze de productie verminderen.
6. Wat betekent dit allemaal voor de arbeidsmarkt?
Niet veel goeds. In juli liep de werkloosheid iets op, maar dat leek te komen door die verregende zomer. De schrik sloeg toe toen ook in augustus de werkloosheid verder steeg. Het was niet alleen het weer dat we de schuld in de schoenen konden schuiven. Een ander somber stemmend gegeven is dat ondernemers in veel verschillende sectoren aan het voorsorteren zijn op het inkrimpen van het personeelsbestand. Of die personeelsreductie ook daadwerkelijk gaat plaatsvinden hangt af van het perspectief dat ondernemers zien. Als hun vertrouwen aantrekt, bijvoorbeeld doordat die eindeloze Eurocrisis, wordt opgelost en de beurzen daardoor een flinke oppepper krijgen, is het niet te verwachten dat dit scenario werkelijkheid wordt.
7. De overheid probeerde de woningmarkt te stimuleren met een tijdelijke verlaging van de overdrachtsbelasting. Werkt dat dan niet?
Nee. Tenminste als we de dramatische Open Huizen Dag als maatstaf nemen. Meer huizen en minder bezoekers dan ooit. Al zijn er wel zachte indicaties, onderzoeken van makelaars bijvoorbeeld, die suggereren dat de vraag aantrekt. Een van de problemen met deze stimulering is het tijdelijk karakter. Het kan leiden tot een korte opleving, maar zet structureel geen zoden aan de dijk. Daarvoor zijn meer starters nodig, maar zij krijgen steeds lastiger een hypotheek die hoog genoeg is om een huis te kunnen kopen. Daarnaast willen de meeste eigenaren geen verlies accepteren ten opzichte van hun eigen aankoopprijs. Hierdoor is het prijsgat tussen vraag en aanbod vooralsnog te groot om tot zaken te komen.
8. Het kabinet heeft net de miljoenennota gepresenteerd. Hoe gaat die de economie in 2012 beïnvloeden?
Laten we beginnen met het goede nieuws. Al is het maar om die aanhoudende stroom negativisme even te doorbreken. Het is goed dat de overheid in 2012 niet extra gaat bezuinigen, ook al daalt het begrotingstekort daardoor iets minder snel dan wellicht gewenst is. Hardere bezuinigingen jagen het sentiment verder naar beneden en wurgen de binnenlandse vraag. Tegelijkertijd, en daar zit het slechte nieuws, wordt er nauwelijks werk gemaakt van het versterken van de Nederlandse economische structuur. Iets wat nodig is om in de toekomst te kunnen groeien. Maar die is ook nodig om de kosten van de vergrijzing te kunnen dragen, die de komende jaren de Nederlandse overheidsfinanciën 2 tot 3 maal zo zwaar gaan belasten als in de ons omringende landen. Ook wordt er niet wezenlijk geïnvesteerd in beter onderwijs. De laatste hervormingen die die naam mogen dragen dateren dan ook uit de periode 2003-2006.
9. Hoe doet Nederland het in verhouding tot andere landen?
Gemiddeld. De activiteiten – lees bezuinigingen en lastenverzwaringen – om het begrotingstekort terug te dringen van 5,1 procent in 2010 naar 2,9 procent in 2012 zijn niet uitzonderlijk. België en Duitsland buigen iets minder om, Frankrijk meer. Wel vinden bijvoorbeeld de economen van ING dat landen die er relatief goed voor staan, zoals Nederland ondanks alles, met zachtere hand moeten ombuigen. Als de sterken ook gaan knijpen wordt het herstel van al die andere Europese economieën verder bemoeilijkt. Voor een op de export gerichte economie als de onze is dat een hond die zich in de eigen staart bijt.
10. Moeten we als economie dan niet eens af van die afhankelijkheid van de export?
Dat is helemaal geen slechte suggestie. Aan de andere kant we hebben een groot deel van onze welvaart hieraan te danken. Probleem is dat we vooral exporteren naar de verzwakkende Europese economieën. Hun tegenwind wordt ook de onze. Vooralsnog wordt dit niet gecompenseerd door ons te richten op die snelgroeiende opkomende economieën.
Daarnaast is er nog een andere reden waarom die exportafhankelijkheid ter discussie komt te staan. Onze overschotten zijn grosso modo de tekorten van andere landen. In de grote herstructurering die gaat volgen is het te verwachten dat de concurrentiekracht van die landen met een tekort gaat toenemen. Tegelijkertijd zullen zij eisen dat ‘wij’ onze binnenlandse vraag nu eens gaan stimuleren, dan hebben zij ook een plekje om naar te exporteren. Dit zou moeten leiden tot een verhoging van de bedrijfsinvesteringen. En dat zou de groei wellicht terug gaan brengen.
Dit artikel is een bewerking van de Dutch Economic Outlook (30-09-2011) van het economisch bureau van de ING.
Lees ook:
- Griekenland: Aantrekkelijk alternatief uit onverwachte hoek
- Willem Buiter: Dit gebeurt wanneer Griekenland de euro verlaat
- De toekomst ligt ver over de grens
- 'Europa ontsnapt aan dubbele dip'
