Geen producten in de winkelwagen.
Iedereen heeft tegenwoordig een coach. Naast de professionele coachen die steeds meer bedrijven inzetten, komt interne coaching of mentoring steeds vaker voor. En een andere loot aan de stam: coachend leiderschap. Portret van een goedaardige epidemie.
Coach Sylvia van Pijkeren heeft een gemakkelijke middag. Haar cliënt Els, een vrouw van middelbare leeftijd, zit te stralen in haar stoel. Vandaag is de zesde sessie van Sylvia met Els en de vooruitgang hangt merkbaar in de lucht. Els, die een leidinggevende functie heeft bij een sociale instelling in het noorden van het land, dreigde vast te lopen in haar werk. Ze voelde zich onzeker en twijfelde of ze een nieuwe functie met meer verantwoordelijkheden wel aan zou kunnen. Tegelijk had ze moeite met de managementstijl van haar chef. En op de achtergrond speelde mee dat Els vorig jaar haar man verloor. De malaise in de privé-sfeer haalde haar zelfvertrouwen onderuit.“Ik heb nog veel nagedacht over het gesprek van vorige week,” zegt Els tegen haar coach. “Hoe kan het toch, vroeg ik me af, dat die onzekerheid in me is gaan zitten? Na het vorige gesprek voelde ik me veel sterker. Waar ik nu bang voor ben, is dat ik weer wegzak. Wat moet ik doen om dat gevoel van rust vast te houden?” Van Pijkeren, in dienst bij GITP, gebruikt een methode genaamd focusing. De gecoachte, in jargon coachee, moet de plekken in haar lichaam die gespannen zijn opsporen. De fysieke spanningen kunnen de weg wijzen naar problemen in het werk of thuis. Om de problemen duidelijk te maken wordt gebruik gemaakt van beeldvorming (in coachingtaal een beeldontvouwende interventie). De onzekerheden van Els hebben in hun onderlinge gesprekken de gedaante aangenomen van een volle vuilniszak. Maar wanneer ze de zak voor haar geestesoog haalt, ziet ze hem met een elastiekje er omheen in plaats van een dikke knoop. Dat is goed nieuws, de zak kan nog open en de problemen kunnen er nog uit. “Hoe zou het zijn,” vraagt coach Van Pijkeren aan Els, “om minder streng voor jezelf te zijn?” Afgesproken wordt dat Els dat tijdens haar vakantie gaat proberen. Aan het eind van het gesprek doet Van Pijkeren haar handen op elkaar, alsof er iets tussen haar handpalmen zit, en ze overhandigt het aan Els. “Ik geef je ‘zachtheid voor jezelf’,” zegt ze. Els pakt het aan. Daarna moet ze iets van zichzelf teruggeven. “Ik geef jou ‘weinig aandacht’,” zegt ze na enig nadenken. Ze werpt het van zich af alsof ze een wesp wegjaagt. Van Pijkeren neemt het plechtig in ontvangst. “Nee, ik gooi het niet weg,” zegt ze. “Ik zet het hier naast mijn stoel. Daar bewaar ik het tot na de vakantie.” Even lijkt het of we in een therapiesessie zijn beland. Maar coaching is niet hetzelfde als therapie. De kracht ligt juist in de combinatie van training en psychologie. “Het gaat om het wegnemen van blokkades zodat mensen beter gaan functioneren,” zegt Van Pijkeren na afloop van de sessie. “Het belangrijkste middel daarbij is in-zicht geven in het eigen gedrag.” Doordat er niet wordt gegraven naar de moederbinding of het Oedipuscomplex, wordt er meestal snel resultaat geboekt. Veel meer dan de zes gesprekken die Els en Sylvia met elkaar hebben gehad, zullen waarschijnlijk niet nodig zijn om aan het gestelde doel te voldoen. Het doel was om te zorgen dat Els ’s ochtends weer energiek naar haar werk zou gaan.
Annette Nijs-schandaal
Coaching maakt een onstuimige ontwikkeling door. Vier jaar geleden parkeerde de topmanager zijn auto bij de coach om de hoek, om vooral niet op te vallen. Een paar jaar later werd het hip om op feestjes te kunnen zeggen dat je gecoacht werd. Na het Annette Nijs-schandaal (de staatssecretaris van Onderwijs moest weg nadat haar coach enkele journalisten over de ruzie met haar minister had verteld) bleek dat Gerrit Zalm en Rita Verdonk ook een coach hadden, naast Jamai en talloze andere bn’ers. Als je tegenwoordig indruk wilt maken, moet je op verjaardagen in ieder geval niet vertellen dat je een coach hebt. Iederéén heeft een coach.Daarmee is het woord ‘coach’ vogelvrij verklaard. De personal coach of mental coach houdt zich bezig met het persoonlijk functioneren. De spiritual coach neemt het geestelijk leven voor zijn rekening. De life coach doet aan stervensbegeleiding. Ondanks pogingen van beroepsorganisaties zoals de Nederlandse Orde van Beroepscoaches (Nobco) om het kaf van het koren te scheiden, is het begrip coach onbeschermd. Mensen die zich voorheen ‘trainer’ of ‘mediator’ noemden, weten dat ze beter in de markt liggen als ze nu ‘coach’ op hun visitekaartje laten drukken. Als het zo doorgaat heet de kantinejuffrouw binnenkort de ‘eetlustcoach’ en de glazenwasser de ‘zonlichtcoach’.Carina Joustra en Johan de Wit zitten als twee oude vrienden naast elkaar. Allebei werken ze voor de divisie Ops&IT van de ING Groep, Joustra als manager human resources en De Wit als programme director banking. Hun afdeling en functieniveau zijn verschillend en mogelijk hadden ze elkaar nooit ontmoet zonder het mentoring-programma waarmee de ING sinds begin dit jaar experimenteert.
Doorkijkje
Mentoring is een van de nieuwe vormen van coaching binnen de bankverzekeraar. Hierbij wordt een relatie aangegaan tussen een manager of professional (in ING-taal de mentee) en een ING’er enkele echelons hoger in de organisatie. De bedoeling is om het talent van de mentee op deze manier te ontwikkelen, in de woorden van Lisa Vegter, projectmanager talentmanagement bij ING: ‘om hem of haar een doorkijkje te bieden naar de eigen toekomst’. Mentoring is ontstaan vanuit het dankzij de vorige topman Ewald Kist beroemd geworden diversity-programma van de ING. In het kader van dat programma was er veel aandacht voor de ontwikkeling van vrouwelijk talent. Mentoring bleek daarbij een probaat middel. Inmiddels is het systeem als pilot ingevoerd in twee divisies, niet alleen voor kansrijke vrouwen maar voor al het talent. Carina Joustra stuurt sinds anderhalf jaar een team aan dat interne IT-opleidingen in de ING organiseert. Het mentoring-programma kwam voor haar op een gelegen moment, vertelt ze. “In het eerste gesprek hebben we een aantal doelstellingen geformuleerd. Niet alleen hebben we het over verbeterpunten in mijn werk. Ik heb me ook gerealiseerd dat ik, als ik me wil verdiepen, niet eeuwig op dezelfde afdeling kan blijven plakken. Johan heeft me tips gegeven over hoe ik me verder zou kunnen oriënteren. Tips waar ik zelf niet zo snel op zou zijn gekomen.” Bij deze geïnstitutionaliseerde vorm van netwerken heeft Joustra veel baat. Daarnaast benadrukken beiden het coachende element van mentoring. Johan de Wit: “Ik geloof dat mensen meer kunnen dan ze zelf denken. Als het lukt om Carina een stapje verder te brengen, raakt mijn eigen batterij ook weer voller.” Wel moeten enkele stikte regels worden gehanteerd om mentoring in goede banen te leiden. De mentorrelatie is nooit in een rechte lijn ‘naar boven’, om conflictsituaties met Joustra’s directe chef te voorkomen. “Het is niet voorgekomen, maar als mijn chef A zegt en de mentor B,” zegt Joustra, “wordt het wat de chef zegt. Hij is en blijft mijn broodheer.” Ook moet worden voorkomen dat vertrouwelijke informatie uit het coachinggesprek bij de chef terechtkomt. Of dat de mentor wordt ingeschakeld bij de beoordeling van Joustra. “Ik laat me niet aftappen,” zegt De Wit. “Als ik informatie over haar achter haar rug om aan anderen zou doorspelen, kan ik er beter helemaal niet aan beginnen. Dan is het met de vertrouwensrelatie snel gedaan.” Behalve mentoring wordt er bij ING ook aan externe coaching gedaan. Bovendien krijgen alle medewerkers bij de jaarlijkse functioneringsgesprekken ook met coaching te maken. “Het speelt in elke beoordelingscyclus een rol,” vertelt Vegter. In de jaarlijkse beoordelingscyclus Succesvol Functioneren die voor alle medewerkers van ING op het programma staat, maakt coaching deel uit van de functionerings- en beoordelingsgesprekken. Ook in de leergang Start@ING Manager, die aan alle nieuwe leidinggevenden wordt aangeboden, heeft de coachende leiderschapsstijl een plaats gekregen in het curriculum. Coaching door een externe coach is in beginsel toegestaan voor elke ING-medewerker. Als de manager ter plekke het nodig vindt, kan een coach worden aangezocht. De afdeling human resources ondersteunt het proces onder meer door lijsten aan te bieden met criteria waaraan een goede coach moet voldoen. En door aan te geven met welke coaches goede en slechte ervaringen zijn opgedaan. “Want de kwaliteitsverschillen zijn groot,” zegt Vegter. Of er een dure of goedkope coach wordt ingehuurd, en voor hoeveel sessies, wordt verder aan de betreffende afdelingsmanager zelf overgelaten. De rekening van de coachinggesprekken moet immers uit het eigen afdelingsbudget worden betaald.
Generatiekwestie
Ook TPG Post, de grootste private werkgever van Nederland, heeft coaching omarmd. “Coaching is operationeel cruciaal,” zegt Rudy Veldkamp, vestigingsmanager in Oldenzaal. “Inmiddels is het zo dat als we het op het gebied van de coaching slecht doen, we als bedrijf een groot probleem hebben.” Het begrip coaching blijkt bij TPG overigens wel iets anders in te houden dan bij de ING. “De postwereld is de afgelopen jaren sterk in beweging,” aldus Veldkamp. De opkomst van automatisering speelde daarbij een hoofdrol. Grote delen van de postdistributie werden geautomatiseerd, en het werk van de TPG-medewerkers dreigde af te glijden tot dat van ‘ordinaire gleuvenvullers’, zoals Veldkamp het uitdrukt. Tegelijk gingen de werkmoraal en motivatie dezelfde weg omlaag. In 2000 werd gekozen voor een nieuwe aanpak. Het oude organisatiemodel werd vervangen door een teamstructuur. De teams kregen grote eigen verantwoordelijkheden en de oude afdelingshoofden werden omgevormd tot teamcoaches. De bedoeling was grotere doelmatigheid. “In plaats van de chef, zoals vroeger, is nu het team de eigenaar van een bepaald probleem,” zegt Veldkamp. De postbodes en sorteerders bepalen nu in hoge mate zelf hoe ze hun werk inrichten. Een van de voorwaarden om zelfsturende teams te kunnen creëren was de invoering van coachend leiderschap. De oude chefs moesten zich nieuwe vaardigheden eigen maken: minder aansturen van bovenaf, meer overleg voeren. Ze kregen een opleiding, een ‘360 graden assessment’, ze moesten hun eigen persoonlijk ontwikkelingsplan opstellen en kregen een handboek mee naar huis. Ondanks al deze inspanning waren er managers die de overstap niet konden bolwerken. “In meerderheid enkele oudere managers,” zegt Veldkamp, “hoewel er ook vijftigplussers zijn die het nieuwe systeem uitstekend hebben opgepakt. Maar het was wel een beetje een generatiekwestie.” De snelle opkomst van coaching in zijn geheel kan als een generatiekwestie worden gezien. Coaching is onderdeel van een andere leiderschapsstijl waarin openheid en gelijkwaardigheid een grotere rol spelen dan autoriteit, niet alleen bij TPG maar ook bij andere bedrijven. Een stijl waarin overleg voeren de plaats heeft ingenomen van commanderen. In een zaaltje in het gebouw van telecomprovider Orange in Den Haag zit het managementteam van de afdeling Revenue & Fraud bij elkaar om tafel. Vandaag zet het team zijn eerste stap op weg naar coachend leiderschap. De teamleden zijn bezig met een team health check, onderdeel van het programma Orange Way of Working. Een lijst moet worden ingevuld met vragen over de sterke en zwakke kanten van het eigen team. Ook bij Orange (gemiddelde leeftijd van het personeel: 32 jaar) speelt coaching inmiddels in verschillende hoedanigheden een rol. Het uitgangspunt van de Orange Way of Working is dat de uitstraling van het merk Orange ook binnen de organisatie wordt gedragen: ‘Orange inside’. In alle geledingen moeten dezelfde waarden worden aangehangen, waarden zoals klantvriendelijkheid en openheid. Die waarden worden intern niet alleen vertaald in coachend leiderschap, maar bovendien gaan teamleden in hetzelfde team elkaar coachen. Voor dat doel wordt nu de vragenlijst ingevuld. De antwoorden leveren bespreek- en verbeterpunten op die het team kan gebruiken ten behoeve van zijn eigen functioneren. Renée Wap, understanding & learning advisor bij Orange en vandaag de facilitator van de bijeenkomst, heeft de scores bij elkaar opgeteld en leest de resultaten op: op het gebied van customer focus vindt het team zichzelf redelijk goed scoren, en ook op purpose and direction en leadership style is men redelijk tevreden over zichzelf. Op het gebied van de eigen groei- en ontwikkelingsmogelijkheden lopen de scores nogal uiteen. Besloten wordt om de eerstvolgende sessie aan dit punt te wijden.De komende maanden zullen de teamleden van Revenue & Fraud nog vaak bij elkaar komen om het eigen functioneren onder het vergrootglas te leggen. “Maar over de frequentie van de bijeenkomsten moeten jullie zelf beslissen!” zegt Wap. “Het is jullie proces.”
Coaching-taal
Intervention coaching Coaching wordt ingezet om een specifiek probleem aan te pakken. Bijvoorbeeld als het functioneren op het werk te wensen overlaat of bij problemen met de loopbaankeuze. De coaching richt zich meestal op het wegnemen van belemmeringen die het functioneren in de weg staan. Vijf tot acht sessies zijn in de regel voldoende.
Troaching Combinatie van training en coaching. Specifieke vaardigheden worden onder begeleiding van de coach aangeleerd en stevig geoefend.
Personal coaching De personal coach is een vertrouwenspersoon die altijd beschikbaar is. Artiesten, politici en ceo’s in zwaar weer bellen hun coach voor steun en advies. Personal coachen zijn te herkennen aan het feit dat ze cadeautjes sturen op de verjaardag van de kinderen.
Mentoring De oudere en wijzere (ex-)collega begeleidt een manager tijdens een belangrijke fase in zijn of haar carrière. Voor de gecoachte (mentoree) is het bovendien een uitgelezen mogelijkheid om het netwerk te vergroten.
Intervisie Groepsgewijs coachen. De deelnemers van de groep leggen elkaar knelpunten bij het functioneren voor. De bedoeling is dat de anderen daar niet op reageren door meteen met oplossingen klaar te staan, maar door verder te komen door het stellen van kritische vragen.
Teamcoaching Een coach ondersteunt het functioneren van een team, inclusief de leidinggevende. Bruikbaar als er problemen zijn in het teamproces of als het team voor een nieuwe uitdaging staat.
Coachend leiderschap Een leiderschapsstijl die elementen van coaching in zich draagt. Trefwoorden zijn ‘ondersteunend’, ‘open’ en ‘gezamenlijke verantwoordelijkheden’.
De naam Els is om privacyredenen gefingeerd.
